«Аңшылыққа шектеу қоюдан консерві құтысына дейін»: Қазақстанда ақбөкен саны қалай реттеліп жатыр
Жабайы қос тұяқты жануарлар бірнеше ондаған жыл бұрын жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрған еді, ал қазір олар ауыл шаруашылығы үшін үлкен мәселеге айналды.
ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙ
Ақбөкен — мамонттар дәуірінен бері Қазақстан аумағында мекендеп келе жатқан ең көне жануарлардың бірі. Оның бірегей бейнесі мен даладағы қатал жағдайға бейімделуі бұл жануарды табиғатымыздың символына айналдырды.
Бүгінде Қазақстандағы ақбөкендер популяциясы рекордтық деңгейге жетті — төрт миллионнан астам бас. Бұл бір жағынан — соңғы жылдары жүргізілген табиғатты қорғау саясатының жетістігі болса, екінші жағынан — жаңа міндет: жануарлар санын табиғи тепе-теңдікті бұзбай қалай реттеу керек?
Қазақстанда көп жылдан кейін алғаш рет шектеулі түрде ату мен аулауға рұқсат берілді. Бұл шешім қоғамда үлкен резонанс тудырып, тұрғындар арасында мұндай шаралардың қажеттілігі мен оның қаншалықты негізді екені жайлы пікірталастарды өршітті.
Біздің материалда біз мамандардың, шалғай ауылдарда тұратын, жануарлардан ең көп зардап шегетін шаруа қожалықтардың иегерлері мен шаруалардың, сондай-ақ мал дәрігері мамандардың пікірлерін жинадық. Сонымен қатар түрді сақтау мен оның санын басқарудың арасындағы шекара қай жерде екенін анықтауға тырыстық.
СТАТИСТИКА ЖӘНЕ ТАРИХ
Қазақстанда 1970-жылдардың соңында ақбөкендердің саны 1,8 миллион басқа дейін жеткен. Бұл — популяцияның ең жоғары көрсеткіші саналатын кезең.
Экология және табиғатты қорғау министрлігінің деректеріне сәйкес, елімізде ақбөкеннің үш популяциясы бар: Бетпақдала, Орал және Үстірт. Сонымен қатар әлемдік популяцияның 90%-дан астамы (Saiga tatarica tatarica) Қазақстан аумағында шоғырланған.
Жануарлар бір күн ішінде ондаған шақырымға дейін жүріп өте алады
Ақбөкендерді сақтау мәселесі ХХ ғасырдың 90-жылдарының соңында олардың саны 1 миллионнан 2003 жылы небәрі 21 мың басқа дейін күрт азаюына байланысты өткір мәселеге айналды. Санның күрт төмендеуінің негізгі себептері — жаппай індеттер мен браконьерлік.
2005 жылы елімізде жойылып бара жатқан және сирек кездесетін тұяқты жануарлар мен ақбөкендерді сақтау бойынша алғашқы мемлекеттік бағдарлама қабылданды.
Оларды қорғаудың тиімділігін арттыру үшін төлдеу, қыстау және көшу кезеңдерінде жануарлар шоғырланатын негізгі аумақтарда «Ырғыз-Торғай» (Ақтөбе облысы) және «Алтын дала» (Қостанай облысы) мемлекеттік табиғи резерваттары құрылды.
2021 жылы Қазақстандағы ақбөкен саны 800 мың бастан асса, 2024 жылға қарай популяция 2,8 миллионнан жоғары көрсеткішке жетті.
2025 ЖЫЛҒЫ ЖАҒДАЙ
Көп жылдық мемлекет, экологтар және ғалымдардың бірлескен еңбегі ақбөкен санының қалпына келуіне мүмкіндік берді. Бүгінде ақбөкен бұрынғыдай сирек кездесетін түр емес, керісінше, қарқынмен өсіп жатқан популяцияға айналды. Бұл өз кезегінде дала аймақтарында жаңа мәселелерді туындатты.
Көне антилопалар құрғақ климатқа өте төзімді келеді
Төрт миллионнан астам ақбөкен — тарихи рекорд. Олар елдің әртүрлі өңірлеріне, соның ішінде БҚО, Ақтөбе және Қостанай облыстары арқылы да жаппай миграция жасайды. Мысал ретінде, Қостанай облысында жануарлардың негізгі шоғырлануы ауыл шаруашылығы жерлері жоқ Амангелді және Жангелдин аудандарында байқалды. Алайда олардың миграциялық жолдары Наурызым, Қамысты аудандары мен Арқалық арқылы өтеді, ал бұл аумақтарда егістік алқаптары орналасқан. Бұл жергілікті шаруашылық қожалықтары үшін үлкен мәселеге айналды.
Бір тараптан — егіні тапталып, шығынға батып жатқан шаруалардың наразылығы күшейді. Ауыл шаруашылық өкілдері мемлекеттен ақбөкен таптап жатқан егінді қорғау шараларын талап ете бастады. Екінші тараптан — қоғамдық ортада жануар санын реттеу идеясын көптеген адамдар күмәнмен қабылдап, бұл бастама бақылаудан шығып кетіп, Ақбөкенның жойылуына әкелуі мүмкін деген қауіп білдірді.
Соған қарамастан, Қазақстанда ақбөкенге арналған реттелген ату ресми түрде рұқсат етілді. Бұл шешім ғылыми деректерге негізделген: популяцияның бестен бір бөлігін алу табиғи тепе-теңдікке зиян келтірмейді. Бұл — аңшылықты қайтару емес, популяция шектен тыс көбейгеннен кейінгі қажетті сандық реттеу.
Жаз айларында сайғалар тек тұщы су көздеріне ғана емес, Қаратұз сияқты тұзды көлдерге де жақын мекендейді.
Ақбөкенді ату жұмыстары РГКП «ПО «Охотзоопром» мамандары арқылы ғана, ғылыми негізделген реттеу бағдарламасы аясында жүргізіледі.
Мұндай шаралардың басты мақсаты — жайылымдар мен қоректік базаға түсетін салмақты азайту, сондай-ақ пастереллёз сияқты жаппай қырғынға әкелуі мүмкін аурулардың таралуының алдын алу.
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ
БҚО-да біз ең алдымен ақбөкен миграциясы аясындағы аграрлық жағдайды білдік. Сонымен қатар, Ақбөкенді реттеп алу Қазақстанда тек БҚО мен Қостанай облысында рұқсат етілгенін айта кету керек. ҚР Үкіметінің қаулысымен ақбөкен санын реттеу мерзімі 2025 жылдың 1 шілдесінен 30 қарашасына дейін белгіленген. БҚО-да ату жұмыстары 5 шілдеден басталды (тек еркектері), ал 1 қыркүйектен бастап «Караль» әдісімен барлық дарақтарды (еркек, ұрғашы және төл) ұстауға рұқсат берілді.
Аулауды РГКП «ПО «Охотзоопром» ұйымымен келісімшартқа отырған арнайы жасақталған бригадалар жүргізеді.
Жабайы тұяқты жануарлар өте үркек келеді, сондықтан оларды фотоға түсіру үшін жақын бару аса қиын
БҚО ауыл шаруашылығы басқармасында «ТИ» тілшілеріне тұрғындар мен тауар өндірушілерден ақбөкен санының шамадан тыс көбеюіне байланысты шағымдар тұрақты түрде түсіп отыратыны, сонымен бірге тұрғындар бұл мәселені өңір басшылығымен кездесулер кезінде ауызша көтеретіні айтылды.
Сонымен қатар басқарма Ақбөкеннен егінге тиген нақты материалдық шығынның белгісіз екенін атап өтті.
— Қазіргі уақытта облыс ауыл шаруашылық мамандары ақбөкендердің келтірген нақты шығыны туралы мәлімет жоқ, — деді ведомствода. — Залалды есептеу қиын, өйткені әдістеме жоқ, ал жануарлар мекендейтін аумақ өте кең әрі негізінен жайылымдық жерлер. Мысалы, Орал популяциясы Казталов, Жәнібек, Бөкейорда, Жаңақала, Ақжайық, Тасқала және Бәйтерек аудандарында мекендейді.
Ведомство мал дәрігерінің айтуынша, ақбөкен популяциясының шамадан тыс көбеюі пастереллёз және өзге де инфекциялық аурулардың эпизоотия қаупін тудыратынын айтты. Сондай-ақ, бұл жайылымдардың тозуына, су ресурстарының азаюына, ауыл шаруашылығы жануарларына қажетті қоректің төмендеуіне әкеледі.
Аграрлық секторды шығыннан қорғау үшін ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі өңірлерде жедел штабтар құрып, инспекторлар мен жергілікті атқарушы органдарды тарта отырып, ауыл шаруашылық жерлерінде патрульдеуді ұйымдастырды.
— Қорғау іс-шараларын, оның ішінде тапталу қаупі бар егістік алқаптарынан ақбөкендерді дер кезінде үркіту жұмыстарын қамтамасыз ету үшін облыс әкімінің өкімімен облыстық штаб құрылып, БҚО-ның мүдделі мемлекеттік органдары үшін 2025-2026 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл алгоритмі бекітілді. Аудандарда да штабтар құрылған. Мамыр-тамыз айларында патрульдеулер жүргізілді, — деп түсіндірді басқарма.
Сонымен қатар ведомствоның мәліметінше, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі агроөнеркәсіптік кешен субъектілерінің инвестициялық шығындарының бір бөлігін субсидиялау қағидаларына өзгерістер енгізді. Биылдан бастап шаруалар жайылымдарды қорғау мақсатында қоршаулар (металл тор, бағаналар) орнатуға кеткен шығындарының 50%-ын субсидия ретінде ала алады. Өңір шаруашылықтары жайылымдар мен шабындықтарды қоршау жұмыстарын бастады.
БҚО-да ақбөкен етін қабылдаумен 11 мал сою пункті айналысады. Ет облыс ішінде және өзге өңірлерге 1 кг үшін 1300-1600 теңге бағамен көтерме және бөлшек түрде сатылуда.
Жануарлар бір күн ішінде ондаған шақырымға дейін жүріп өте алады
Ақбөкен етін алу әдістері туралы «ТИ» тілшілеріне Батыс Қазақстан облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы ақпарат берді. Олар ату жұмыстары түнде жүргізілетінін, ал күндіз мотоцикл топтары ақбөкенді «Караль» арнайы қоршауларына айдайтынын айтты.
— Қоршауларда бригадалар кезекшілікте тұрып, алынған етті жинап, алғашқы өңдеуден өткізіп, қабылдау пункттеріне және ет комбинаттарына жеткізу үшін рефрижераторларға тиеп отырады, — деді инспекцияда. — Етті алу мен жеткізу арасындағы уақыт 4-6 сағатты құрайды. Ет комбинаттарында олар өңделіп, мұздатылып, ұзақ уақыт қоймаларда сақталады.
Инспекцияның мәліметінше, БҚО-дан алынған ақбөкен еті негізінен Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарына жөнелтіледі. Шетелге шығару тыйым салынған.
— Қазақстанның СИТЕС конвенциясына қосылуына байланысты ақбөкен мен оның мүйіздерін экспорттауға тыйым салынған. Қабылдау пункттерінде мүйіздер кесіліп, штрих-кодпен белгіленеді және журналға тіркеледі. Кейін олар Алматы қаласындағы «Охотзоопром» бас кеңсесіне жіберіледі, — деп түсіндірді мамандар.
Бүгінде БҚО-да ақбөкен етін өңдеумен келесі кәсіпорындар айналысады: «Кублей» ЖШС, «Адал Ет» ЖШС, «Жеңіс» ЖК, «Батыс-НЫҚ» ЖШС, «Жалпақталап» СПК, Исаев ЖК, «Каиров» ЖК, Амангелді ЖК, «Батыс Kz 25» ЖШС, «Monvex» ЖШС, «Нұр Ислам» ЖШС.
БҚО полиция департаменті ғалымдар әзірлеген биологиялық негізге сәйкес, өңір үшін популяцияның 20%-ы көлемінде, яғни 460 мың бас ақбөкен етін алу лимиті белгіленгенін хабарлады.
2025 жылдың қазан айының соңына қарай БҚО-да барлығы 71,5 мың бас ақбөкен табиғи ортадан алынған.
Соңғы 5 жылда БҚО-да ақбөкенге қатысты заңсыз аңшылық, заңсыз сақтау және тасымалдау бойынша барлығы 108 адам жауапкершілікке тартылған.
— 2020 жылы — 21 адам
— 2021 жылы — 20 адам
— 2022 жылы — 24 адам
— 2023 жылы — 29 адам
— 2024 жылы — 9 адам
— 2025 жылы — 5 адам
ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ
Аймақта ақбөкендердің егінге тигизген шығындары туралы ауыл шаруашылық мамандары шағымдары 2023 жылдан бастап жиі айтыла бастады. Шаруа қожалықтардың иегерлері бұл жануарлардың миграциясынан шығынға бататындарын жеткізді. Соңғы үш жылда Қостанай облысында ақбөкеннен тиген шығындар мәселесі аграрилердің күн тәртібінен түскен емес. Өңірде Бетпақдала популяциясы мекендейді.
Өңірлік ауыл шаруашылығы басқармасы «ТоболИнфо» ақпарат агенттігінің ресми сұрауына берген жауабында ақбөкендердің егістікке келетін нақты зиянды есептейтін әдістеме жоқ екенін, ал жабайы жануарлардан зардап шеккен егістік жерлер үшін өтемақы төлеу ҚР заңнамасында қарастырылмағанын айтты.
Сонымен бірге, Қостанай облысында да, ЗКО секілді, биылдан бастап ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қолдау аясында ақбөкеннен қорғау мақсатында қоршау (тор, бағаналар сатып алу) шығындарының бір бөлігін субсидиялау қарастырылған. Алайда ауыл шаруашылық басқармасы дерегінше, қыркүйек айының соңына дейін бұл бағдарлама бойынша облыс шаруаларынан өтінім түспеген.
Ақбөкендер таптап тастағандықтан жинауға жарамсыз болып қалған егістік алқаптарының көлемі аудан әкімдіктерімен ұсынылмаған. Дегенмен Қостанай облысының ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері қауымдастығының өкілі Владимир Шестериков ақбөкен популяциясының жоғары болуы аграрийлерге үлкен қиындық әкелгенін атап өтті.
Владимир Шестериков сайга ату тәсілін тиімсіз деп есептейді
— Біздің егістікке бір мезетте 30-40 мың басқа дейін ақбөкен кіріп кететін, — дейді кәсіпкер. — Жануарларды үркітіп отыру үшін алқапта түнемелі болуға тура келді. Биыл бізге «Охотзоопром» қатты көмектесті. Олар бізбен бірге алқапта кезекшілік етті. Қазір ақбөкендер көшіп кетті, бірақ келесі жылы жағдай бұдан да қиын болады. Мысалы, Камысты ауданында орналасқан менің шаруашылығымда егістігіміз теміржолмен екіге бөлінеді. Ақбөкен кірген бөлікте гектарынан 5 центнер бидай алдық, ал жануарлар кірмеген бөлікте — 10 центнер. Айырмашылық айқын. Сондай-ақ Наурызым, Амангелді аудандарындағы шаруалар да зардап шекті. Яғни облыстың оңтүстігі түгел қиындық көрді.
Қызығы, Шестериков ақбөкенді ату тиімсіз деп санайды. Оның айтуынша, алыс қашықтықтан берілетін оқ табынды үркітпейді: бір ғана жануар құлайды, ал қалғандары ештеңе байқамай, егістікті таптай береді. Аграрийдің пікірінше, әлдеқайда тиімді әдіс — шуды пайдалану: ұшақ немесе тікұшақпен жануарларды айдап жіберу, сондай-ақ әуеге оқ ату. Мұндай әдіс КСРО кезінде қолданылып, жақсы нәтиже көрсеткен.
Аграрийдің пікірінше, шығынды азайтатын жалғыз амал — ақбөкендерді егістіктен бөліп тастайтын ор қазу.
— Біз бірнеше рет қауымдастық атынан мемлекетке кем дегенде егістігімізді ормен бөлуді сұрап жүгіндік. Бұл — қолымыздан келетін іс. Мысалы, жеріміздің бір бөлігін ормен қоршап, ал ашық жерлерді өзіміз бақылап, ақбөкен кіретін бағыттарды жабар едік. Қазір мен мәселенің жалғыз шешімін осылай көремін, — дейді ол.
«Охотзоопром» РГКП мәліметінше, қазан айының басына дейін Қостанай облысында 7 884 бас, ал еліміз бойынша 56 237 бас ақбөкен алынған. Алайда популяцияның тез өсімін ескерсек, бұл көрсеткіш өте төмен болып көрінеді. Жангелдин ауданынан мал дәрігері Шамиль Абдрахманов «ТИ» тілшісіне ағымдағы жылы ақбөкен санының айқын артқанын айтты. Егістікті таптау ғана емес, жануарлар үй жануарларына арналған жайылым шөбін де жеп, шығын келтірген.
Шамиль Абдрахмановтың айтуынша, өңірде қысқа тек азғантай сайға топтары ғана қалады.
— Ақбөкен табындары біздің өңірге Ақтөбеден қарай миграция жасап келеді, ары қарай оңтүстікке — Ұлытау облысына өтеді, — дейді мал дәрігері. — Жануарлар ауылдарға кірмейді, адамдардан алыс жүреді. Жергілікті халық олардың табиғи көшіне түсіністікпен қарап, бөгет жасамайды. Біздің ауданда қыста тек аздаған топтары қалады. Табиғатта тепе-теңдік бар: ақбөкеннің көп болуы жыртқыштарға да тиімді, олар табиғи реттеуші қызметін атқарады. Қасқырлар тоқ болса, үй жануарларына шабуыл жасау қаупі айтарлықтай төмендейді.
Қызығы, ежелде далада ақбөкенді өлтіруге болмайды, оны құрбан еткен адамды бақытсыздық күтіп тұрады деген аңыз болған. Ақбөкен көшпелі халықтар үшін қасиетті жануар саналған.
Амангелді ауданының тұрғыны Қайрат Дүйсенбаев ақбөкеннің жоғары мәдени маңызы барын, Қазақстанның ұлттық бренді екенін айтады. Оның пікірінше, жануарлардың егістікке кіруі — олардың бөгде жерге басып кіруі емес, табиғи миграция жолдарының жалғасы.
Қайрат Дүйсенбаев атап өтті сайга — Қазақстанның ұлттық брендінің біріне айналған, жоғары мәдени маңызы бар жануар
— Сан реттеу туралы заң бар екенін білеміз, бірақ бұл мәселеде өте сақ болу керек, — дейді ауыл тұрғыны. — Ақбөкен біздің жерімізде өмір сүруі тиіс, оны қырып жіберуге жол беруге болмайды. Мемлекет дұрыс шешім тауып, табиғи тепе-теңдікті сақтайды деп сенемін.
Қостанай облысында табиғи тепе-теңдікті сақтау «Алтын Дала» мемлекеттік табиғи резерватына жүктелген. Оның қызметкері Саят Базарбаев жыл сайын ақбөкендерді есептеу және қорғау жұмыстары жүргізілетінін айтты.
Саят Базарбаев ведомство тарапынан жыл сайын сайгаға санақ жүргізіліп, оның қорғалатынын хабарлады
— Біз әріптестерімізбен бірлескен рейдтер жүргіземіз, — дейді маман. — Сонымен бірге ауыл шаруашылығы құрылымдарының егістіктерін қорғаймыз. Мобильді топтар жануарлардың егістікке кіруіне жол бермей, шаруашылық қожалықтарына көмек көрсетеді. Қостанай облысының аумағында ақбөкендер төлдеп, төл жетілген соң жылы өңірлерге көшеді.
Ақбөкен әлі де қорғауға жататын жануар болса да, бұл браконьерлерді тоқтатпай отыр. Қостанай облыстық полиция департаментінің деректері бойынша, биылғы жылы өңірде заңсыз ату және аулау бойынша 4 факт тіркелген. Оның ішінде:
— 2 факт — Камысты ауданында;
— 1 факт — Арқалықта;
— 1 факт — Жангелдин ауданында.
— Барлық фактілер бойынша қылмыстық істер қозғалып, қажетті тергеу әрекеттері жүргізілуде. ҚР Қылмыстық кодексінің 339-бабы 1-1 бөліміне сәйкес, ақбөкенді заңсыз аулау, жою, сондай-ақ заңсыз алынған ақбөкенді сатып алу, сақтау, өткізу, әкелу, әкету, жөнелту немесе тасымалдау 3 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығын шектеуге немесе дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыруға әкеп соғады. Сонымен қатар мүлікті тәркілеу және белгілі бір лауазымдар атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан 5 жылға дейін айыру жазасы қарастырылған, — деп хабарлады полиция департаменті.
2020-2025 жылдар аралығында Қостанай облысында ақбөкенді заңсыз ату және аулау бойынша 17 қылмыстық іс қозғалып, сотқа жолданған.
ҚОРЫТЫНДЫ
Адам мен табиғаттың мүдделері арасындағы тепе-теңдікті табу — мемлекет пен қоғам алдында тұрған ең маңызды міндеттердің бірі. Ақбөкен — барлық қиындықтарға қарамастан аман қалған қазақ даласының символы және бүгінде ол тағы да қоғам назарында тұр.
Қазақстан ақбөкен популяциясын реттеу мәселесін қалай шешетіні тек жануарлар тағдырына ғана емес, адам мен дала арасындағы үйлесімге де әсер етеді. Сонымен қатар бұл көптеген елді мекендер мен шаруалардың тіршілігі мен әл-ауқатына тікелей байланысты, өйткені аграрлық және шаруа қожалықтары — ауылдардың дамуының негізгі тірегі.
Бүгінде аграрлар мемлекетке бір мезетте ақбөкен популяциясын сақтап, егістікті қорғауға мүмкіндік беретін нақты шешімдер ұсынып отыр. Мүмкін, жоғары деңгейдегі басшылар табиғатпен үндес өмір сүруге тырысатын қарапайым халықтың сөзіне құлақ асуы керек шығар.
ҚЫЗЫҚТЫ ФАКТІЛЕР
- Ақбөкенсағатына 80 км жылдамдыққа дейін жүгіріп, тәулігіне 200 км қашықтықты еңсере алады;
- Биыл Қазақстан Қытайға Батыс ҚХР аумағында популяцияны қалпына келтіру үшін 1,5 мың бас ақбөкенсыйға берді;
- АқбөкенҚазақстан, Моңғолия, Ресей және Өзбекстан аумағында таралған, ал Түркіменстанда өте сирек кездеседі;
- Қазіргі Қазақстан аумағындағы ақбөкенпопуляциясының алғашқы есебі неміс ғалымдарымен XIX ғасырда жүргізілген. Сол кезде оның саны 700 мың басты құраған.
«Бұл жарияланым Еуропалық Одақтың «CARAVAN: Шынайы тарихтар арқылы аудиторияның тұрақтылығын арттыру» жобасы аясында Internews ұйымымен қаржыландырылды. Жарияланым мазмұны үшін жауапкершілік толықтай «ТоболИнфо» ақпарат агенттігіне жүктеледі және ол Еуропалық Одақ пен Internews ұйымының көзқарасын міндетті түрде білдірмейді».
Асхат НУРТАЗИН, видеоны түсірген Абиль ДОЩАНОВ, Нуржан СМАИЛОВ, Шафаис КАРИМОВ, суреттерді түсірген Лариса БОЖКО
#право, #Сельское хозяйство, #охота, #Кустанай
